خوراک پلت و مزایای استفاده از آن
چکیده
پلت کردن فرآیند تبدیل خوراک پوره آسیاب شده ریز، به پلت‌های نرم متراکم یا کپسول است. برای سال‌های متمادی، پلت‌سازی به عنوان یک هنر در نظر گرفته می‌شد، چرا که فرآیندها با اندازه‌گیری دقیق انجام نمی‌شد و نتایج نامشخص بود، در نتیجه ساخت محصول باکیفیت بسیار سخت بود. امروزه علم فناوری خوراک دام به نقطه ای رسیده است که با دانستن ویژگی های خوراک (رطوبت، محتوا، الیاف و …) و استفاده از ماشین آلات با اندازه‌گیری دقیق انجام میشود، نه حدس و گمان! امروزه هیچ بهانه‌ای برای اپراتورهای سازنده پلت وجود ندارد. اپراتورها نقش مهمی در تولید خوراک دام دارند. کوچکترین خطا در کار اپروتورها برسودآوری کارخانه تاثیر زیادی می‌گذارد. آنها باید این مسئولیت و سهم بزرگی را که در ایجاد یک کارخانه خوراک کارآمد انجام می‌دهند به رسمیت بشناسند.
به همین دلیل ما در این مقاله به بررسی هنر و علم پلت کردن می‌پردازیم. اینکه این صنعت از کجا شروع شد؟ پلت چگونه ساخته میشود؟ به چه مواد کمکی برای تولید پلت باکیفیت نیاز داریم؟
فهرست مطالب
تاریخچه خوراک پلت دام
قرن‌ها مردم به حیوانات مزرعه و جوجه‌های خود علوفه می‌دادند، گهگاه نیز از ضایعات غذای خود در پرورش حیوانات خود استفاده می‌کردند. در زمان انقلاب صنعتی همه چیز تغییر کرد. اسب‌های که حمل و نقل را انجام می‌دادند، یا اسب‌های جنگی که باید خوراک خود را هم حمل می‌کردند، نیاز به ایستگاه‌های تغذیه داشتند. بارهای سنگین خوراک حمل و نقل را سخت می‌کرد.
این جریان موجب شد، بریتانیایی‌ها اولین خوراک ترکیبی را به عنوان غذای قابل حمل برای اسب‌های جنگی توسعه دهند. این خوراکی شبیه یک بیسکویت بزرگ پخته شده بود که از جو دوسر، نخود، چاودار (گندم سیاه)، تخم کتان، گندم یا ذرت تشکیل می‌شد. طبق آزمایشات تغذیه‌ای که توسط ارتش پروس (Prussian army) انجام شد، 1.5 کیلوگرم (33/8 پوند) از این خوراک اسب ترکیبی می‌توانست جایگزین 5 کیلوگرم (11 پوند) جو شود.
کم کم تمرکز بر فرآیند مواد غذایی، به‌ویژه کارخانه‌های بزرگ آرد، باعث ایجاد مشکل زیست‌محیطی در کشور شد: این آسیاب‌ها (که به راحتی در نزدیکی آب ساخته می‌شدند) زباله‌ها خود را به رودخانه‌ها و نهرها می‌ریختند. از طرفی بلغور گندم ارزش غذایی بالایی برای حیوانات در کنار چگالی پایینش دارد. همچنین بلغور گندم نرمی خوبی نداشته و بافت غبارآلودی دارد؛ به همین سبب خوردن آن خوشایند نیست. در نتیجه دولت به دلیل اینکه بلغور گندم (wheat midds) آب‌ها را آلوده می‌کرد، تخلیه زباله در آب را ممنوع کرد.
در سال 1928، زمانی که پورینا (Purina) شروع به پلت کردن ضایعات کارخانه‌های آردی کرد، که موجب برطرف شدن نیاز به خوراک دام کارآمد و استفاده از ضایعات مواد غذایی صنعتی شد. بلغور گندم با محصولات جانبی حیوانی یا کیک سویا(soya cake)، به علاوه ذرت آسیاب شده، موادمعدنی مخلوط شده و به صورت پلت های نرم فشرده در آورده شد.
پلت چیست؟
پلت یا همان پلت کردن در واقع به فرآیند فشرده سازی مواد از طریق قالب برای تشکیل یک شکل استوانه ای با طولی که معمولاً 2 تا 4 برابر قطر آن است، اشاره می‌کنیم. خوراک پلت شکلی از خوراک است که اغلب پرورش دهندگان به آن اهمیت می‌دهند و از آن استفاده می‌کنند.
از مزایای بدیهی پلت شدن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• کاهش ماهیت گرد و غباری خوراک
• افزایش چگالی ظاهری
• بهبود نرمی (Improved flowability) و ژلاتینه شدن
• بهبود طعم پذیری
• کاهش هدر رفت خوراک
• افزایش نرخ مصرف
• صرف انرژی کمتر برای خوردن
• متراکم شدن مواد
• از بین رفتن موارد بیماری‌زا
• جلوگیری از جداسازی خوراک
• بهبود رشد دام و طیور
• کاهش هزینه حمل و نقل
• زمان نگهداری طولانی تر
• کاهش بروز بیماری در دام و طیور
پلت چگونه ساخته میشود؟
به عبارت ساده‌تر، پلت از لحاظ فیزیکی از فشار دادن مخلوط خوراک از طریق سوراخ دایره‌ای (دای) در یک قطعه فلز، ساخته میشود. اگر یک قطعه فلز را سوراخ کنید، سپس مقداری خوراک روی آن قرار دهید، و با ماشین روی آن برانید، یک پلت درست میشود. اگر سوراخ‌های زیادی دریل کنید، می‌توانید پلت‌های زیادتری بسازید. اگر سوراخ‌ها را به صورت دایره‌ای دریل کنید، چرخ را روی محور قرار دهید تا این امکان را ایجاد کند که در اطراف حرکت کند و به طور مداوم غذا را جلوی چرخ نورد قرار دهید، پرس قالب تخت ایجاد خواهید کرد.
چالشی که در این بین شما با آن روبرو هستید، چرخ یا غلتک در قسمت بیرونی از داخل سریعتر حرکت می‌کند. این مسئله ممکن است کیفیت پلت ها را تحت تاثیر قرار دهد و به فرم غیریکنواخت پرس شوند. برای بهبود شرایط قالب را باغلتکی که در داخل قرار دارد، به صورت حلقه در آورید. در ابتدا غلتک‌ها حرکت می‌کنند و حلقه ها فقط زیر آن سر می‌خورند. این فناوری شبیه فناوری ساخت پلت تخت است، با این تفاوت که در این روش هم غلتک و هم قالب در حال حرکت هستند که منجر به اکستروژن بهتری میشود. امروزه قالب‌های حلقه‌ای نیرو محرکه (ring die) هستند و غلتک‌ها به داخل سر می‌خورند.
نحوه تولید خوراک پلت
1- دستور خوراک را فرموله کنید. اینکار معمولا توسط متخصص تغذیه انجام میشود تا مطمئن شود که حیوان مواد مورد نیاز خود را دریافت می‌کند.
2 – طبق دستور داده شده، مواد را وزن می‌کنید. برای اینکار به چندین ترازو نیاز دارید. ترازوهای بزرگ برای مواد درشت‌تر که بیش از 10 درصد فرمولاسیون را تشکیل می‌دهد. ترازوهای کوچک برای ریزمغذی ها (micro-ingredients) که کمتر از 1 درصد فرمولاسیون را تشکیل می‌دهند.
3- مواد را به اندازه کمتر از 2 میلی متر آسیاب کنید. در نظر بگیرید یا ابتدا تک تک مواد را آسیاب کرده و سپس با هم مخلوط (میکس) می‌کنید (آسیاب اولیه(pre-grinding)). یا مواد را بعد از مخلوط کردن یکسره میکس می‌کنید(pre-grinding).
4- طبق فرمول کاملا مواد را مخلوط کنید. از یک مخلوط کن نواری (a ribbon blender) یا یک میکسر پارویی (a paddle mixer) استفاده کنید که هربار 10 تن را مخلوط می‌کند. در این مرحله می‌توانید یک کمک کننده پلت‌ساز (a pelleting aid) و مواد liquid-based را اضافه کنید.
5- مخلوط را به دستگاه پلت پرس منتقل کنید. از یک آسانسور سطلی برای حمل خوراک به بالای آسیاب استفاده کنید و سپس آن را به سطل بالای پرس پلت بریزد.
6- مخلوط را بلافاصله قبل از اینکه وارد دستگاه پرس شود، بخور دهید. این کار را با افزودن بخار مستقیم به محفظه افقی مخلوط کن یا انتقالی (a horizontal mixing/transport chamber) انجام می شود. تهویه حرارت و رطوبت به خوراک، آن را نرم می کند و فشار دادن پلت ها را آسان تر می‌کند.
7- کنجاله تهویه‌شده در دستگاه پرس ریخته و در آنجا پلت میشود. گاهی اوقات پلت ها توسط چاقویی در قسمت بیرونی قالب به طول خاصی بریده می‌شوند.
8- پلت های داغ را در یک برج خنک کننده counter-flow ریخته میشود، که هوا در آن در جهت مخالف از طریق آنها دمیده میشود. این خنک کننده تبخیری پلت را به دمای محیط (بین 3تا 5 درجه سانتیگراد اختلاف) باز می گرداند. در عین حال رطوبتی که با متراکم شدن بخار اضافه شده بود، را حذف می‌کند.
9- پلت های خنک شده را برای نگهداری یا بسته بندی جابه جا می‌کنند.
پلت از چی ساخته میشود؟
در واقع پلت از خوراک (شامل ذرت، سویا، مواد ریزمغذی و…) و کمک کننده پلت (PELLETING AIDS) ساخته میشود. برای تهیه خوراک مرغ، می‌توانید مقاله صفر تا صد تهیه دان مرغ را مطالعه فرمایید.
کیفیت پلت چیست و چگونه آن را اندازه گیری می‌کنید؟
پلت‌ها باید فرم خودشان را حفظ کنند. پلت‌ها مسیرهای طولانی برای رسیدن به مرغداری‌ها یا مزرعه ها باید طی کنند. در این‌جا به جایی پلت‌های ضعیف از هم جدا یا ساییده می‌شوند که باعث ایجاد گردوغبار و یا مواد ریز می‌شوند. از مشکلاتی پلت ضعیف می توان به موارد زیر اشاره کرد:
• جداسازی مواد مغذی که باعث از بین رفتن تعادل رژیم غذایی میشود.
• گردوغبارهای ایجاد شده می تواند باعث مسدود شدن سوراخ بینی حیوانات شود.
• به سیستم های شیردوش/تغذیه کننده ربات آسیب می‌زند و از عملکرد درست آنها جلوگیری می‌کند.
شاخص ماندگاری پلت (Pellet Durability Index) و سختی پلت (Pellet Hardness)
پلت های با کیفیت از لحاظ فرم فیزیکی سخت و بادوام هستند. شاخص ماندگاری پلت با توانایی پلت در آسیب نخوردن و ساییدگی در طول مدت حمل و نقل توصیف میشود. با توانایی پلت در آسیب نخوردن و ساییدگی در طول مدت حمل و نقل توصیف میشود. این دوام را می‌توان با آزمایش تست کیفیت پلت اندزه‌گیری کرد. برای متوجه شدن این موضوع لازم است، 100 گرم پلت را در یک تستر پنوماتیک (pneumatic tester) به مدت 30 تا 60 ثانیه تحت فشار قرار دهید و سپس درصد پلت‌های سالم باقی مانده را محاسبه نمایید. روش دیگر این است که 500 گرم پلت را در یک محفظه چرخان قرار دهید و به مدت 10 دقیقه آنها را در بهم بزنید و سپس درصد پلت‌های باقی‌مانده را اندازه‌گیری کنید. سختی پلت (Pellet Hardness) مقاومت در برابر فشار و نیروهای وارده رو نشان می‌دهد.
چه عواملی بر کیفیت فیزیکی پلت‌ها تأثیر می‌گذارد؟
مسلما موادی که وارد مخلوط کن می شوند از عوامل اصلی این ماجرا هستند. برخی از این مواد حتما باید به عنوان چسب برای اتصال بین ذرات عمل کنند. آسیاب مواد هم مهم است، ذرات باید بتوانند از حفره‌ها عبور کنند. همچنین فشرده‌سازی خوراک هنگام عبور از قالب بسیار مهم است. در نهایت شیوه خنک‌سازی پلت ها و کاهش رطوبت به دلیل پیوند مواد به یکدیگر و استحکام پلت‌ها با اهمیت است.
چگونه می‌توانیم از کیفیت پلت مطمئن شویم؟
ویژگی‌های یک پلت خوب و با کیفیت شامل موارد زیر است:
• استحکام و قوام مناسب
• رنگ مناسب که نشان‌دهنده کیفیت مواد مصرفی است
• بوی مطبوع
• اندازه دانه‌های مناسب برای حیوان یا پرنده
• یکدست و هم‌اندازه بودن پلت
• سطح یکدست، صیقلی و عدم وجود ترک و شکستگی
• رطوبت پایین
• محکم بودن دان و نشکستن پلت در جابه‌جایی
چرا از کمک کننده پلت (PELLETING AIDS) استفاده میشود؟
دامدار باید خوراکی را انتخاب کند که با معیارهای تغذیه و اقتصادی او بخواند. برخی از مواد همچون چربی برای دوام و چسبندگی پلت‌ها مضر هستند. برای حل این مشکل از کمی pelleting aid استفاده می‌کنند.
انواع متفاوت کمک کننده پلت (PELLETING AIDS) چیست
خاک رس (Clays): این چسب‌ها معمولاً در سطح 1 تا 2٪ استفاده می‌شوند. از خاک رس در خوراک که متراکم نیستند، به عنوان یک پرکننده و اتصال دهنده استفاده می‌کنند. شما می توانید از آنها در خوراک هایی استفاده کنید که از نظر تغذیه‌ای متراکم نیستند تا یک پرکننده و همچنین یک اتصال دهنده ایجاد کنند.
لیگنوسولفونات ها/محصولات مبتنی بر لیگنین(Lignosulfonates/Lignin-based products): این محصولات پایدار مشتق شده از چوب هستند. این مواد معمولا بین 0.5 تا 1 درصد عمل می‌شوند که در طیف گسترده ای از دما و رطوبت تاب می‌آورند.
اوره فرمالدئید (UF) یا پلی متیلول کاربامید (PMC): این چسب‌ها عمدتاً زمانی استفاده می‌شوند که می‌خواهند پلت‌ها هنگام غوطه‌ور شدن در آب پایدار بمانند. دوز معمولی بین 0.5 تا 1 درصد است. این بایندرها پلیمرهای ترموست هستند و برای فعال کردن پیوندهای خود به گرما نیاز دارند.
روان کننده ها(Lubricants): اینها اغلب محصولات فرموله شده (متشکل از حداقل دو ماده) هستند. آنها بدون توجه خاص به دوام پلت، فرآیند پلت سازی را تسهیل می‌کنند.
اسکرابر(Scrubbers): این محصولات تکه‌های سختی از شن هستند که می‌توانند سوراخ قالب را هنگام عبور از آن تمیز یا صیقل می‌دهند. ممکن است از شن و ماسه استفاده شود.
چه انتظاری می توان از کمک کننده پلت (PELLETING AIDS) داشت؟
بایندرها باید آسیب پذیری پلت ها را 25 تا 50 درصد کاهش دهد. اگر یک بایندر به خوراک اضافه شود که دوام پلت آن 90.0 است، این دوام باید به 92.5 تا 95.5 افزایش یابد. اگر دوام پلت در ابتدا 80.0 باشد، باید به 85.0 تا 90.0 افزایش یابد. هرچه دوام اولیه پلت کمتر باشد، بهبود داوم چشمگیرتر است. با این حال درصد کاهش ریزدانه‌ها، خارج از دستگاه تست پلت یا در مزرعه، باید در حدود 25 تا 50٪ باشد.
هزینه ها و مزایای استفاده از کمک کننده پلت (PELLETING AIDS) چیست؟
برخی از تولیدکنندگان پلت سعی می‌کنند با محدود کردن دوز، هزینه‌های PELLETING AIDS را پایین نگه دارند. در برخی موارد، دوز آنقدر کم میشود که PELLETING AIDS نه تنها دیگر مؤثر نیست، بلکه همان مقدار کم نیز به هدر می رود. بنابراین تعیین مقرون‌به‌صرفه‌ترین دوز برای PELLETING AIDS در سیستمی که از آن استفاده میشود، مهم است.
به عنوان مثال، مقرون به صرفه ترین دوز برای یک محصول مبتنی بر لیگنوسولفونات/ لیگنین (lignosulfonate/lignin-based) می‌تواند 0.5٪ باشد که ممکن است 40٪ خسارت ها را کاهش دهد. اگر دوز به 1.0٪ افزایش یابد، خسارت ممکن است تا 55٪ کاهش یابد. در واقع این یک پیشرفت است، اما هزینه آن دو برابر میشود، در حالیکه افزایش بهبودی کمتر از نصف است. با این حال اگر این بهبود کیفیت باعث شود تا دامدار یا مرغدار به دلیل افزایش کیفیت این پلت‌ها را بخرد، هزینه ها پوشش پیدا می‌کند و ارزش آن را دارد. علاوه بر بالا رفتن فروش به دلیل کیفیت عالی، مزایای دیگر استفاده از کمک پلت‌ها (PELLETING AIDS) شامل موارد زیر است:
• دیگر نیازی به بازیابی پلت‌های بی‌کیفیت از مزارع نیست
• افزایش نرخ تولید
• قابلیت فرمولاسیون با مواد مناسب بدون از دست دادن دوام پلت
نتیجه گیری
تولید خوراک پلت کارایی کار را بهبود می‌بخشد، هزینه‌های خوراک را کاهش می‌دهد و باعث افزایش هزینه‌ها میشود. پلت‌ها نه تنها در کنسانتره‌های دامی استفاده میشود، بلکه برای خوراک مرغ‌های گوشتی و تخم گذار نیز تولید میشود. تهیه خوراک به شیوه مَش مصرف خوراک دام و طیور و همچنین کار کارگران را افزایش می‌دهد. در حالیکه خوراک پلت حساسیت حیوان را کاهش داده و برای هضم و جذب آنها بسیار مفید است. از دیگر مزایای آن حمل و نقل آسان و کم جا بودن آن در انبار خوراک است. همه این عوامل دست در دست هم می‌دهند، تا خوراک پلت یک غذای به صرفه برای دامداران و مرغدارن باشد.
منابع
این مقاله به همت هما بهرام پرور و تیم تولید محتوای جهان کاوه افق خزر، تولیدکننده انواع خوراک دام و طیور تهیه شده است. امید است که این مقاله بتواند هر چند کوچک کمک کننده در صنعت پرورش دام و طیور باشد.